Samaw Marasaw

KHOTALAINA RÂH LIATA SEICHÂNA BÂLIA

~HC. Malsawmthanga


Philosopher mohpathâhpa Socrates ta cha, “Khotalaina yna maih ei râh”, tahpa ta khotalai thei viana râh lâ a paih laih ta, chyhsapazy châta khotalai kawpa ta chareipalao theina râh maih a tlaichhai. Cha khotalaina râh lia tlai cha khota lai awpa a vaw khoh tyh.

 Freedom Fighter rônahpa Thomas Paine pachâna nata deikua ‘alei nata avâ’ hawhta tlaita a eichapheih ta, “Khotalaina y leina maih ei râh”, tahpa ta, Thomas Paine heta khota lai thei leipa nata seichâna bâlia ta chahry haipazy chareina su lâ pangai laihpa ta, khotalaina a tei laih. American War of Independence nata French Revolution daihti liazy khata khotalaina teituhpazy tha patlô awpa ta hrona asokhâhpa ta â hlaohli laih. Ama reina liata cha, French buana liana khata Thomas Paine cha pa-aosao awpa ‘Wanted List’ liata pahlao ei ta. Ama thie awpazy ochhi liata ngiana ama taopa cha vâhneichhih kawpa ta a ochhi â pahy no vaw châ thaichho ta, thie awpa ta ama tluana daihti liata a ochhi cha â vaw khaw hapa vâta, thina â vaw khôkhâh ha tahpa ta ama reih.


A châ na, he khizaw noh khaihpa hmô hra tlôh ta, khota a lai thei leipa chi nata phozy cha ngiachhiechhih chaipa nata vâdua chaipa ama châ ngaita tlai! Indian Nationalist Movement liata pawhrâh chaipa pakha Bal Gangadar Tilak khata, “Swaraj is my birth right, I shall have it," tahpa ta, India râh cha British tlybaina tawhta thaopapua awpa ta a tei. Khotalaina cha a pikheipa tovyuh a châpa vâta, a hnei awpa a châ zie riahpha kawpa ta tlâh a vaw awhkheipa kha a châ. Kha khata India chyhsa thysâh hluhpi palôh pahra ta, Indian Nationalist Movement chata a kih a tlôpa a châ.

True Story ei palôh na hria kawpa miakha cha Mr. Hamel thâtih kha a châ. He pachutuhpa he Alsace & Lorrain District khih miakha liata French Pachutuhpa  a châ. He daihti no heta France râh hneirôh chaipa Alsace & Lorrain District cha Prussian (German) bei thatlôpa Frederick ta lapa ta, German nah biehneina ry liata a y no a châ. Mr. Hamel chata Siku miakha liana cha French reih pachu tyh ta, ama ti nata râh cha German biehneina ry liata y chy hra sala, French a châna nata thapasana palôhrupa deikua pahnie thei rimâ’pa châ leipa ta, Siku hawtizy cha phahnaingiah kawpa ta ama pikheipa reih French cha a vaw pachu tyh ei.

My kha cha Prussian beidyuchhai tawhta bie ama vaw papua haw. Prussian beina râh chhôh liata cha French a chu pasai khao leipa a châzie nata, German reih ngâlâh achu awpa a châzie he a vaw châ. Mr. Hamel chata Class hnôh chaipa cha a la haw. Noh hro ta â pielyuzie nata cha my ta â pielyuzie nata hmiamo cha Siku hawti nahzy chata ama no-âh ngaita ta. Noh hrota khokhieh kaw tyhpa nata a hrâh pâ kaw tyhpa tlai kha, cha my cha nai zualuapa nata palôh zaopa vâta keichheih khai hapa hmia tlai he a phaoh. Ama Siku liata French reih achu pasai khao leipa a châzie reihpa ta, phahnaingiah kawpa ta French Grammar cha a pachu. French reih â ngiana zie nata kyh a pachâ zie a rei haino chata palôh pasapa vâta reih pazao thei khao leipa ta…dusawta chârona Chalk lapa ta, chârona phia liana chata “LONG LIVE FRENCH..” tahpa hawrawh lai ngaitapa ta roh ta, mothlih chhaota Classroom cha puasai ha ta!

Thisaih ta ama vaw pabohsapa, ama râh lia cheingei ta seichâna bâlia ta chahrypa ta, ama pikheipa reih pasô ngaitapa French reih achu awpa dâhdei chhao â vaw thei khao leipa cha la Mr. Hamel châta cha palôh pasapa vâta keichheih lei thai’pa châ tlai leip’aw ta, khota lai awpa dâhphina vâta hiehâhpa ta hâh charieh lei thai’pa châ hra tlai aw vei! He hawhpa he ahy hmahta eima chôta a tlô awpa ta khoh chacheita aw ma pi. 

Anodeikua, khizaw su nano nanopa liata adisao chhuahna thlihpipa cha chahra ngaitapa ta â khiekhâ ngâhai he zaw! A ru panyu viapa, dadieh viapa nata sâtlai lei viapa chi nata phozy cha he thlihpipa hmiakô liata aduah thei khao tyh leipa ei ta, mahnô-mahpawzy ta ama paryupa ti nata râh tawhta arâpai ei ta, chi nata pho ta ataotuhpa ama reih cha phopa ta a y tyh.

Khizaw liata Chô Khazoh piepa reih hluhpi a leidiana chhâ chaipa cha, châropa ta ama reih pasopa (châbu) hmô awpa a y khao lei vâta nata, ama chheipâh liata a pahrâpa chi lai viapazy reih ta a pho hapa vâ a châzie Linguist zy ta amâ chupasiana liata ama hmôpapua. Chi hro pho hropazy reih pasâhsana vâta pikheipa reih zakheina cha reih leidiana chhaichhi tiah chaipa a châ tahna a châ chuh.

 Khizaw tao tuano tawhta atanoh taihta reih khazie tlaima a lei ha tahpa cha a sianôpa ta pahnothei’pa châ khao tlai aw vei. Achupasiatuhpazy ta ama za pahnotheipa rakha liata cha, khizaw pahnophapa reih 673 tlai cha thei awpa y khao vei. Reih acheihtuhpa chyhsa zydua amâ mua khai ha tahna deikua châ chacheita vei, chi nata pho ta ataotuhpa reih ama thai khao vei tawh tly cha, cha chi nata pho cha he khizaw heta ‘a leidia ha’ tahpa ta ama vaw reih haw.

SIL International ta a record liata cha, khizaw liata reih hmâ haipa he 7358 y ta, he tawhta 90% (7000 rachhôh) he cha kô 50-100 a vaw y awpa liata ama leidia h’awpa ta ama pangiasazie ama palâsa; atahmâ hawhta reih pabohsana kyh liata eima diathlâ lymâ khiahta cha. 

India râh liata reih leidia thei awpa duasu liata aduahpa hry liata Mara Language cha a hlao hra ta, ‘Definitely Endangered’ tahpa ta sopa a  châ. He yzie cha Mara reih he chhâ asie haipa liata hawtizy ta ama Ochhôh nata khiliah liata pasô khao leipa pi ta, ama pikheipa reih hlâta reih hropa ta ama aoh â chhaoh via lymâ ha bâ tahna a châ. Chata a châ khiata cha chhâ khazie vaw y awpa liata ma cha Mara Reih he leidia cheingei awpa hawhta maniah ama hmô.

Khota eima lai tyhna râh liana chata khota laizaolao thei khao ma pi khiama i? ei za tah tyh. Eima reih Mara reih chhao he eima râh lia cheingei ta a khichhaina su a y hôlô bâ he zaw! Pho hropa reih hmâ â ngiahna su nata daihti cha a y awpa rai a châ; anodeikua, pasôna châh chhao pahnothai khao leipa ta a zakhei hapazy taihta eima za ypa he la ngiahkhoh â chhih tlai vei.

 Pikheipa reih chhao athai leipazy heta Maraland nata leilô he thapasa ei sala kei la pangiasa thei va na. ‘Eima pahrâna su ta â chu vei’ tahpa ta reina ahneipazy hra cha Tipa, New Siaha, Meisatlâh etc zy tlâ ama châ chuh! He heta a sia kawpa ta a palâsapa cha, Mara reih he Mara râh su thokha liata cha khota lai khao vei tahna a châ.

Marasaw cha khizaw y chhôhta la amua hraoh aw ma pi. Eima tusawzy ta chhâ vaw y awpa ama sa pachhuah laih aw. Anodeikua, Mara reih athaipa eima vaw y khao lei tita la, Mara chi nata pho cha pho leidiapa tahpa ta khizaw ta maniah ama reih ha bâ aw.

 Andaman & Nicobar Islands liata Bo chi nata pho cha amua taraw veih ei. Châhrasala, Bo reih athai chhôhpa Bo Senior cha târi noh 26th Nawh 2010 pa khata kô 85 uhtheipa ta thi ta, cha noh nata dawh bawlaw liana chata Bo chi nata pho cha ‘Pho Leidiapa (Extinct)’ tahpa ta khizaw ta a phuah haw.

Akkala Sami ama tahpa reih miakha, A´kkel and Ču´kksuâl khih, Kola Peninsula, Russia râh liatahpa chhao thlaita a leidia awpa a lyu. Târi noh 29th Di, 2003 khata Marja Sergina, Sami reih a pahnia kawpa ta a cheih thaipa a y chhôhpa cha thi ta, phiephuh ta athaipa pano kô 70 rairie ta a uhtheipa nah deikua ama hroh thlâh ha chy. He nah pano he daihti rei maniah hrolâh ei sala a ngia khao vei. Ama thi tita cha Akkala Sami chi nata pho cha pabupa ta a y ha hra aw tahna a châ.

He a chô liata chi nata pho a leidia hapazy thâtih chyuta eima vaw palâsa tawhta hmo sia kawpa ta avaw lâpa cha – Chi nata pho ta maniah taotuhpa Reih vaw laiseih sala, â vaw boh lymâ thei n’awpa kao liata chhaichhi tiah chaipa nata peimawh chaipa cha LITERATURE a châ. Nôpi-pawpipazy he thlaita ama khô aw, Mara reih a viavi lei n’awpa ta thyutliapazy eimâ hra â ngiah kaw bâ tlai na.

 Maraland kaokih to tawhta nata khizaw su to liata pahrâ haipa Mara thyutliazh vaw pua bâ t’u khaw. Mara Literature khizaw liata ku pathla via lymâ u la, rie tiama papua via lymâ tua t’u. Eima khotalaina râh liata Mara reih ta khota a lai lymâ thei n’awpa ta, Literature sahdô liata hrialâh awpa ta ei cha hrua ei!!

“Khotalaina teipa vâta hrona sôhpa pahleipa cha, seichâna bâlia ta chahryna liata hropa hlâta a pha via!" ~ Dunno

1 comment: