Samaw Marasaw

MARA REIH SÔHZIE NATA PEIMAWHZIE.

- Pachi Hlychho, Siaha

Hrona hnei leipa ( Inanimate objects ) Pawpi, Thokôpa, Tlâh Chavah zy chhao he athaipazy reizie liata cha reih ama hnei khaipa hawhta ama reih, reihkah deikuala keimo hawhta pathlie thei v’ei. Athaipazy ta ama reizie ta cha Tilaipi he a laizie nata a kawhzie he a chatlaopa pyu ta miah chho ta, thlih he eima hry liata a y hra tahpa miah chho awpa ta apyu naihzualuata ta vaw pathli ta miah a khô tyh. Râhsa nata osa zy chhao reihkah pathlie leita ta pahâh ngâsâpa ta bie amâ chho thei. He zydua heta ama reih chyu a sôhzie ama palâsa ngâsâ. Robert Waldman ta “Language and Society” tahpa a rona liata cha, “Chi nata pho he a chahrypabaohtuhpa a y leipa khiata la a duah thei vei. Chi nata Pho chahrypabaotuhpa cha reih he a châ. Reih heta zawpi syhpakhy ta pôhkha ta a tao ei. Pho chynawh viapa zy he pho hropa reih ama cheih khiata la ama pho dua ta ama rao tyh” tahpa ta a reih.


A chô liata chyhsa thaipazy biereipa tawh heta Mara reih he Mara chi nata pho châta a sôhzie cha eima pahnothai nata pangiasa â chhih. A sôhna he pahno leipa hluhpi eima y thlyu aw, thokha ta reih he chi nata pho taotuhpa, thapasana nata kyhpachâna pahneisatuhpa a châna pahno leipa ta, reih he thai khao hra vei sih la eima chi châna lei hlei bao vei, tahpa ta chi hropa reih cheihpa hluhpi eima y. Âthaona bu eima reih khiata la khizaw chyhsa he taopathao tua nota cha reih kha cheihpa ama châ tahpa eima hmô. Tipaua tlô khô lâta thaina nata sona liata ama hmahsie ngâsâ ta, reih kha cheihpa ama chapa vata a pôhkhana pha kawpa hnei ei ta, hmopha nata hmochhiepa tao awpa liata ama raoh ngâsâ tahpa Bible liata eima hmô. He zydua he reih hmotaotheina (Power of Language ) ta a chahrypabaoh pha kawpa vâta a châ. Khazohpa ta Naw pathla, phopi rônahpa, o chhâhsâhpa kalih kalih sa ngapa sahlao hmotaopa nata ama chhuahpa zydua kha pahno ta, aly vei. Ama hmotaopa chalihsa ta phopi ama châna phie awpa nata parao n’awpa ta a chhaichhi hmâpa cha ama reih a panonapa tahpa Bible ta miah a chho. Ama reih cheipa â vaw nano ha nata cha ama o chhâhsâhpa sapa siesai ei ta, amo chhao phie ama paipatla khai haw tahpa eima pahno. He tawhna heta reih a peimawhzie nata reih vâta phopi he a duahpa a châzie a sia ngâsâ.

Mara pho he phopi châ thei awpa ta chhaichhi a kipa ta hneipa eima châ. Political Science liata phopi châ theina ( characteristic ) miathôh a reipazy cha, (1) Râh eihpa ( territory ) a hnei awpa a châ. (2) chi nata pho zawpi (Population) a hnei awpa a châ. (3) Reih (language) eih hneipa a châ awpa a châ, tahpa zy a châ. Râh cha râhri-bâhkhâh sia ngâsapa ta haih khai chiehpa hnei pi ta, hlâno tawhta atanoh taihta anano leipa ta, a ualuata ta eima hnei lymâ chy. Zawpi chhao pôh lymâ pi ta, eimâ sosâh via lymâ hra. Reih chôchâh deikuala reih awpa bâh a ypa ta ei pahno. Phopi châna peimawh chaipa, pho eima châna palâsatuh chaipa,“reih” liata deikuala hnôh eimâ sy tyh thlyu aw. “khâzia ei reih ei pahlei aw?” tahpa hla a vaw pina chhâpa he kho achhih hlei vei. Mara reih Marasaw hnohta a paro ngâsâpa ta “pasô ei si angianazie,” tahpa ta eima recommend ngâ khiata la Mara reih he Mara râh liata âpho ha bâ tahpa a sia kaw. He hla he atliata liata phipa châ leipa ta Kô 1948 lia salyu ta phipa a châ. He yzie cha Mara reih he ropa (Writing) ta a vaw pi tawhta kô 36 liata cha a lei awpa chichhihpa (endangered language) liata â duah tahna a châ. Eima Missionary R.A. Lorrain ta Mara reih he kô 1908 liata ropa (writing) ta soh ta, a thi tawhta (1944) kô 36 liluapa liata “khâzia ei reih ei pahlei aw” eima tah thei thlâhpa hela eimâ pachâsia awpa abyuh kawpa ta ei pahno.

Mara reih he Mara râh liata â hmâh thei leina su hluhpi a y ha bâ. Office daoh nawpa nata Bazâr hmo chaleina lia zy heta Mara reih he a hmâh thei khao vei. Reih hneirôhpa nata a chaohbieh kawpa, eimâ chhuahpa nata khopa angia nai zuahluah ngâsâpa ta ro pahlie nawpa ta reih â hlâhlôpa nata â thlâzipa hnei thlâh hana chôta Mara reih a thi ngâ kawpa hela eima maohphyuh kawpa ta ei pahno. Mara reih pabohsa awpa heta Mara rohpahnâhpa maih ta la khi patyhpa tlai ta eima pachâ awpa he abyuh. He hawh ta a sie lymâ khiata la atahmâ tawhta kô 100 vaw y heih awpa liata la Maraland liata Mara reih cheihpa he khizaw ta hmô heih khao vâ ma i ……!

Mizoram Chief Minister Lalthanhawla ta Mizo Literature & Language Teaching Academy zy ta Tari. 11.11.2011 liata Aizawl club liata National Seminar – Cum- Workshop nata Mizo Novel Platinum Jubilee alyna liata a biereipa cha, “T.V. biephuahtuhpazy ta, Mizo reih parao kaw ei ta, eima reih he a lei khiata eima maohphyuh aw. Mizo reih pabohsana chôchâh liata sawhkhâ hnohta pahruana a y khiatala sôh a y nata y lei pachâ va na, reih pabohsa nawpa ta cha hmah a chatlie ngâsâpa ta ei la lyma aw…. Mizo reih hmahpasiesa awpa ta New Language Development Board tlyma, a paduah dâh thlai eima pachâ aw….” tahpa ta a reih. Mizo reih he alei thei awpa lyu taraw vei. Kô 1 liata châbu 100 hlei zy pua lymâ ta, daily news paper, Siaha news paper taih reipâpa ta 120 hlei anohchareih ta papuapa a châ. Aizawl post ta April 14, 2009 liata a ropa miakha cha “Atlas of the World’s Language in danger of disappearing” liata â la dâh cha khizaw reih lei thei awpa duahmo liata a duahpazy hry liata Mizo reih he reih lei thei awpa duasu chichhihpa liata a duahpa ta report ta, cha liata Editor ta a za bai chaipa cha English mohchho ( words ) ama hmâh hluhpazy, Politicians – Chief Minister, Speaker, Minister, MLA, Pastors, Awnano chhihthatuhpazy ta ama biereina liata English ama hmâh hluh tuhpazy nata he râh nôpaw chaipazy reih pabohsa awpa ta pachâpazy he a tahmâ cha reih pahleituhpa lâta ama châ khai haw, tahpa a reih. He Mizoram nôpawpazy heta ama biereina liata English mohchho ama hmâpa he hmahta he tluta la pasa ei ta, Mizo reih pahleituhpa hawhta ama pachâ khiata la Mara râh Politician, eima Awnanopa luhpa-Pastors, Awnano machâ zy, Mara râh Awnanopa pakhypi a lai a chyh liata Maw reih hmâh tyhpazy, Party Office, Public Meeting, News Conference lia maih ta Mara reih hmah khao leipa ta Mizo reih hmah tyhpa Politicianzy he Mara reih pahlei awpa ta Campaigner laichaipa nata chichhih chaipazy châ thlâh ha vei mâ! Zakô 2010 May liata Asiatic Society-Kolkotta tawhta Dr. Mousumi Majumdar nata a vahpa Siaha kaw tlô ei ta. Amo he Mizoram liata reih ama hmâpazy “ A Socio- linguistic profile of Mizoram” a chu pasia awpa ta a khypa ama châ. Dawh 3 chhôh apakyh pi ta, eimâ pakyhna zydua record khai ha ta, a hiahhrina zy â chhy a ru ngâsâ sai. A hiahhrina thokhazy cha, Mara râh liata nata Siaha khihpi liata Signboard zy he khâpa reih ta nama roh, kô 1 chhôh ta Mara reih châbu khazie ma a pua, Zawpi a hmaohpakhyna lia zy ta khapa reih nama hmâh, Mara reih ta Magazine khazie a pua tyh, Daily news papers he khâpa reih ta papuapa ma a châ, Mobile sms he khapa reih ta namâ paphao tyh etc. He zydua he a copy y theipa maih cha Kolkatta la a phao khai h’awpa ama khoh. Mara reih chôchâh liata hiahhrina achhypa he luh-lai â chhih lei kaw nota hnapasu deikuala â lâ lai khoh ngâsâ.

Mara reih he Siaha Bazar nata office liazy ta a noh-li ngâ hrasala, a sôhzie nata â ngiazie deikua hela ahyhmah ta pahli thei leipa’w ei ta, pahlei thei hra’aw v’ei. Eima Culture nata Tradition ( eima pho hrozie nata taozie ) he cha eimâ kaw sosâh lymâna nata hmahsiena vâta a kaw thla nano lymâ awpa a châ. A yzie cha eima hrozie nata taozie tyhpa thokha cha hmahsiena vâta eima siesai awpa hluhpi a y. Anano lei awpa nata anano awpa pathaih leipa cha reih he a châ.

Mara reih he Mara chi nata pho ngiana lôbô Khazohpa ta a bôpa, chi kha pho kha eima châna palâsatuhpa nata miah chahry pabaohtuhpa a châ. Mara reih he â boh chhôh ta la he chi nata pho he aboh hr’aw ta, Mara reih alei tita deikua cha Mara pho he eima paipatla hra aw. He thâtih he Âthaona 11:5 – 9 liata eima hmô. Israel sawnah Babylon sei liata kô 70 chhôh amâ tâh no kha ama hrozie nata phozie (Culture & tradition) hluhpi ama siesai thlyu aw, reithaina hla chhao sa thei khao v’ei (Hlazy 137 : 4) Babylon râh rônahpa nata kawh ngâsâpa liata sei ta amâ tâh chhôh kôzy liana khata ama Zu châna khâchâ amâ pahno theina kha ama reih Hebrai ama pahlei leipa kha a châ. Kô 70 khô lâ liata ama râh amâ ngia heih no kha Babylon râh liata pihpa sai rô châsala â ngia kaw; châhrasala ama reih ama my leipa vâta phopi ta amâ duah heih nawpa liata rairuna hnei v’ei. Mara saw Aizawl, Lunglei, Siaha nata Tipa liata pihpazy ta Mara reih ama thei khao leipa nata la alyu âh vei. Reih sôhzie nata peimawhna dâh Alphonse Daudet ta a reina liata cha, “ If a man is imprisoned, so long as he hold fast his language, it is as if he had a key for his imprisonment” “Chyhsa he seichâna liata a tâh ha hrasala a reih a pahlei leipa khiatala lô o a tâhpa a pua heih nawpa châhbi avao thlâhpa hawhpa na a châ,” tah ta, â do thlyu aw.

Tlâh râh pahrapa phozy pi he eima hmisâ alyu kaw sai ta, eimâ pielyu nata niepa taihta â lyupa vâta pahno pachhaih thei awpa aru kaw tyh. Mara Mizo, Lai zy chhochhi cha eima reih tawh ngâlâh ta pachhaih theipa eima châ. Khasi râh liata châ eimâ chu nota, Khasi chyhsa ta cha Lusai miah tah tyh ei ta, a reihpasia aru kaw tyh. Eima hmisâ tawhta la eima nanona hmô thei v’ei Mara pho he pho hawhta eimâ duah (Survive) lymâ thei nawpa ta cha MARA REIH he eima pahlei lei awpa a byuh aw. A yzie cha Mara reih he Maraland liata cha reih cheipa (Common Language) a châ awpa a châ. Reih cheipa lia dei châ vei, ropa (Writing) lia chhaota hmah eima la awpa a peimawh ngâsâ bâ. Daily News paper Mara reih ta sakha ngâlâh a puapazy heta Mara reih Mara râh liata a hârazie cha a pyu leita ta a phuah paro ngâsâpa ta ei pahno tyh. Maraland liata cha Mara reih he Majority reih châ ta, anodeikuala Minority reih Maw reih thâtihbu eima pasô viapa heta Mara reih duahmo nata eima zie cha â lâ pasia kawpa ta ei pahno. Mara râh liata cha Mara reih thâtihbu he eima rei awpa dopa cha a châ. Nelson Mandela ta South Africa liata Mongyuh ryureina policy apartheid adyuh nota a reipa miakha cha, “Achhyna O liata English reih ta Bei thlachhâna reih paraoh pi ta, “Amen” eima vaw tahpa la South Africa râh zydua he Mongyuh râh lata a lie ha heih tyh,” tah ta, he heta reih a peimawh zie cha apalâsa pasia kaw. Mara râh khih moh, tlâh moh, chavah moh nata Tipo moh zydua Official ta Mizo reih ta phie ama thla khaipa nata keimo chhaota eimâ pyhkhei pazi thlâhpa zy he pahnothai a ru kaw tyh. Keimo ta apyh thei hr’ei sih la Mara History ta la â pyh thei nata pangiasa va na. He chôchâh liata eima nôpaw nata eima râhluhpazy ta reihkah ama pathlie ngâh khao leipa hela pho hawhta eimâ kaw dua nawpa lâpi la a zohmyh kawpa ta ei pahno. Mara râh liata pho hropa a ypazy he moh sih la, pachia ama chhihna nata mopâtlâh amâ cha kawna a y. Mara râh liata kô 20 – 30 hlei a ypazy chhao he Mara reih a thaipa cha reileipa ta, a thei dâhdei chhao thei v’ei. Ama khichhaina râh liata ama reih pasâhsâ ei ta, ama cheih lymâ. Noâh ei tah bâh thei leipa cha eima râh liata pho hropa vaw ypazy reih cheih pi ta Mara reih taih eima thai khao leipa zy hela noâh tahpa ta pakah â leitheipa châ vei. Hezy heta eima châna nata eima phozie a palâsapa hleikhô ta khatlu ta ma eima ti nata râh nata eima reih kyh eima pachâ tahpa a palâsa pasia ngâsâ. Eima chi nata pho châna liata eimâ hra theileina dâh nata eima reih eima pasâhsa leina dâh mopa heta he chi nata pho he chhâ ( generation ) khazie tlai ma a kaw daih thei vâ he! tahpa nata Mara reih he kô 100 vaw y heih awpa lia heta Mara râh liata eima hmâh khao vâ ma? tahpa he khi chahnaopa ta alaichadai khi a tloh bâpa ta ei pahno.

A chhâchaina liata ei rei khohpa deikua cha eima hnabei ady awpa châ leipa ta, eima surrender awpa chhao cha vei tahpa he a châ. Mara reih hmahpasiesa ta pahneirôhsa awpa khona hneipa ta thyutliapa hluhpi ama dâhphizie ei hmô nahta cha a rônah tah na ta, palôh chhao a pahnie kaw. Anodeikuala hmo rônah peimawh kawpa, eima pho abohna, nôhâhyna nata zachhihna awpa eima tei ngâno heta palôh pathaih leipa, pachuna buahpa nata liahpahlô palôhrupa phaopa ta eima chyhsa heihzy palôh pahnaosa thei awpa hmozy deikuala eima khôkhâh thai lymâ awpa nata eima zydua atlôh thei awpa poh o eima zawh lymâ thai awpa deikuala a peimawh ngâsâ. “ Eima zydua ta tei s’u thei pha patheina taih,” tahpa hawhta eima zydua ta eima hria khoh thei nawpa ziza phapa he eima tao thai lymâ awpa a peimawh aw.

Mara pho he eima maluh chyh kaw chy pi ta, achhaihzaoh ta a pathluapa ta â tleisai ngâ awpa y ma pi. Puhpa Hiphei ta, pha khia phakhoh, chhie khia chhiekhoh, thokha vârâh kiah bâ, thokha hriesana su tla bâ, tahpa ta a pachhaih khi y ma pi, a tahpa hawhta reih hropa a cheisai ngâ awpa khi chhao y ma pi. Sôhpalie khona palôhrupa ta miah angieh viapa vâta News paper nata Skylink vision lâ taihta reih hropa a hluh tupa deikua hela eimâ pasyu via awpa abyuh aw. “Pasô ei si â ngianazie, thyutlia eima daihti chyu ta,” tahpa hla hawhta eima daihti nata chhâ chyu liata Mara reih sôhzie he hla nata bie nata reih ta phuahpa ta Mara reih angia ngâsâpa he pawpi hawhta papawsa lymâ awpa ta ei cha hrua chanei heih ei.

No comments