MARA REIH SÔHZIE NATA PEIMAWHZIE.
- Pachi Hlychho, Siaha
Hrona hnei leipa
( Inanimate objects ) Pawpi, Thokôpa, Tlâh Chavah zy chhao he athaipazy reizie
liata cha reih ama hnei khaipa hawhta ama reih, reihkah deikuala keimo hawhta
pathlie thei v’ei. Athaipazy ta ama reizie ta cha Tilaipi he a laizie nata a
kawhzie he a chatlaopa pyu ta miah chho ta, thlih he eima hry liata a y hra
tahpa miah chho awpa ta apyu naihzualuata ta vaw pathli ta miah a khô tyh.
Râhsa nata osa zy chhao reihkah pathlie leita ta pahâh ngâsâpa ta bie amâ chho
thei. He zydua heta ama reih chyu a sôhzie ama palâsa ngâsâ. Robert Waldman ta
“Language and Society” tahpa a rona liata cha, “Chi nata pho he a
chahrypabaohtuhpa a y leipa khiata la a duah thei vei. Chi nata Pho
chahrypabaotuhpa cha reih he a châ. Reih heta zawpi syhpakhy ta pôhkha ta a tao
ei. Pho chynawh viapa zy he pho hropa reih ama cheih khiata la ama pho dua ta
ama rao tyh” tahpa ta a reih.
A chô liata
chyhsa thaipazy biereipa tawh heta Mara reih he Mara chi nata pho châta a
sôhzie cha eima pahnothai nata pangiasa â chhih. A sôhna he pahno leipa hluhpi
eima y thlyu aw, thokha ta reih he chi nata pho taotuhpa, thapasana nata
kyhpachâna pahneisatuhpa a châna pahno leipa ta, reih he thai khao hra vei sih
la eima chi châna lei hlei bao vei, tahpa ta chi hropa reih cheihpa hluhpi eima
y. Âthaona bu eima reih khiata la khizaw chyhsa he taopathao tua nota cha reih
kha cheihpa ama châ tahpa eima hmô. Tipaua tlô khô lâta thaina nata sona liata
ama hmahsie ngâsâ ta, reih kha cheihpa ama chapa vata a pôhkhana pha kawpa hnei
ei ta, hmopha nata hmochhiepa tao awpa liata ama raoh ngâsâ tahpa Bible liata
eima hmô. He zydua he reih hmotaotheina (Power of Language ) ta a chahrypabaoh
pha kawpa vâta a châ. Khazohpa ta Naw pathla, phopi rônahpa, o chhâhsâhpa kalih
kalih sa ngapa sahlao hmotaopa nata ama chhuahpa zydua kha pahno ta, aly vei.
Ama hmotaopa chalihsa ta phopi ama châna phie awpa nata parao n’awpa ta a
chhaichhi hmâpa cha ama reih a panonapa tahpa Bible ta miah a chho. Ama reih
cheipa â vaw nano ha nata cha ama o chhâhsâhpa sapa siesai ei ta, amo chhao phie
ama paipatla khai haw tahpa eima pahno. He tawhna heta reih a peimawhzie nata
reih vâta phopi he a duahpa a châzie a sia ngâsâ.
Mara pho he
phopi châ thei awpa ta chhaichhi a kipa ta hneipa eima châ. Political Science
liata phopi châ theina ( characteristic ) miathôh a reipazy cha, (1) Râh eihpa
( territory ) a hnei awpa a châ. (2) chi nata pho zawpi (Population) a hnei
awpa a châ. (3) Reih (language) eih hneipa a châ awpa a châ, tahpa zy a châ.
Râh cha râhri-bâhkhâh sia ngâsapa ta haih khai chiehpa hnei pi ta, hlâno tawhta
atanoh taihta anano leipa ta, a ualuata ta eima hnei lymâ chy. Zawpi chhao pôh
lymâ pi ta, eimâ sosâh via lymâ hra. Reih chôchâh deikuala reih awpa bâh a ypa
ta ei pahno. Phopi châna peimawh chaipa, pho eima châna palâsatuh chaipa,“reih”
liata deikuala hnôh eimâ sy tyh thlyu aw. “khâzia ei reih ei pahlei aw?” tahpa
hla a vaw pina chhâpa he kho achhih hlei vei. Mara reih Marasaw hnohta a paro
ngâsâpa ta “pasô ei si angianazie,” tahpa ta eima recommend ngâ khiata la Mara
reih he Mara râh liata âpho ha bâ tahpa a sia kaw. He hla he atliata liata
phipa châ leipa ta Kô 1948 lia salyu ta phipa a châ. He yzie cha Mara reih he
ropa (Writing) ta a vaw pi tawhta kô 36 liata cha a lei awpa chichhihpa
(endangered language) liata â duah tahna a châ. Eima Missionary R.A. Lorrain ta
Mara reih he kô 1908 liata ropa (writing) ta soh ta, a thi tawhta (1944) kô 36
liluapa liata “khâzia ei reih ei pahlei aw” eima tah thei thlâhpa hela eimâ
pachâsia awpa abyuh kawpa ta ei pahno.
Mara reih he
Mara râh liata â hmâh thei leina su hluhpi a y ha bâ. Office daoh nawpa nata
Bazâr hmo chaleina lia zy heta Mara reih he a hmâh thei khao vei. Reih
hneirôhpa nata a chaohbieh kawpa, eimâ chhuahpa nata khopa angia nai zuahluah
ngâsâpa ta ro pahlie nawpa ta reih â hlâhlôpa nata â thlâzipa hnei thlâh hana
chôta Mara reih a thi ngâ kawpa hela eima maohphyuh kawpa ta ei pahno. Mara
reih pabohsa awpa heta Mara rohpahnâhpa maih ta la khi patyhpa tlai ta eima
pachâ awpa he abyuh. He hawh ta a sie lymâ khiata la atahmâ tawhta kô 100 vaw y
heih awpa liata la Maraland liata Mara reih cheihpa he khizaw ta hmô heih khao
vâ ma i ……!
Mizoram Chief
Minister Lalthanhawla ta Mizo Literature & Language Teaching Academy zy ta
Tari. 11.11.2011 liata Aizawl club liata National Seminar – Cum- Workshop nata
Mizo Novel Platinum Jubilee alyna liata a biereipa cha, “T.V. biephuahtuhpazy
ta, Mizo reih parao kaw ei ta, eima reih he a lei khiata eima maohphyuh aw.
Mizo reih pabohsana chôchâh liata sawhkhâ hnohta pahruana a y khiatala sôh a y
nata y lei pachâ va na, reih pabohsa nawpa ta cha hmah a chatlie ngâsâpa ta ei
la lyma aw…. Mizo reih hmahpasiesa awpa ta New Language Development Board
tlyma, a paduah dâh thlai eima pachâ aw….” tahpa ta a reih. Mizo reih he alei
thei awpa lyu taraw vei. Kô 1 liata châbu 100 hlei zy pua lymâ ta, daily news
paper, Siaha news paper taih reipâpa ta 120 hlei anohchareih ta papuapa a châ.
Aizawl post ta April 14, 2009 liata a ropa miakha cha “Atlas of the World’s
Language in danger of disappearing” liata â la dâh cha khizaw reih lei thei
awpa duahmo liata a duahpazy hry liata Mizo reih he reih lei thei awpa duasu
chichhihpa liata a duahpa ta report ta, cha liata Editor ta a za bai chaipa cha
English mohchho ( words ) ama hmâh hluhpazy, Politicians – Chief Minister,
Speaker, Minister, MLA, Pastors, Awnano chhihthatuhpazy ta ama biereina liata
English ama hmâh hluh tuhpazy nata he râh nôpaw chaipazy reih pabohsa awpa ta
pachâpazy he a tahmâ cha reih pahleituhpa lâta ama châ khai haw, tahpa a reih.
He Mizoram nôpawpazy heta ama biereina liata English mohchho ama hmâpa he
hmahta he tluta la pasa ei ta, Mizo reih pahleituhpa hawhta ama pachâ khiata la
Mara râh Politician, eima Awnanopa luhpa-Pastors, Awnano machâ zy, Mara râh
Awnanopa pakhypi a lai a chyh liata Maw reih hmâh tyhpazy, Party Office, Public
Meeting, News Conference lia maih ta Mara reih hmah khao leipa ta Mizo reih
hmah tyhpa Politicianzy he Mara reih pahlei awpa ta Campaigner laichaipa nata
chichhih chaipazy châ thlâh ha vei mâ! Zakô 2010 May liata Asiatic Society-Kolkotta
tawhta Dr. Mousumi Majumdar nata a vahpa Siaha kaw tlô ei ta. Amo he Mizoram
liata reih ama hmâpazy “ A Socio- linguistic profile of Mizoram” a chu pasia
awpa ta a khypa ama châ. Dawh 3 chhôh apakyh pi ta, eimâ pakyhna zydua record
khai ha ta, a hiahhrina zy â chhy a ru ngâsâ sai. A hiahhrina thokhazy cha,
Mara râh liata nata Siaha khihpi liata Signboard zy he khâpa reih ta nama roh,
kô 1 chhôh ta Mara reih châbu khazie ma a pua, Zawpi a hmaohpakhyna lia zy ta
khapa reih nama hmâh, Mara reih ta Magazine khazie a pua tyh, Daily news papers
he khâpa reih ta papuapa ma a châ, Mobile sms he khapa reih ta namâ paphao tyh
etc. He zydua he a copy y theipa maih cha Kolkatta la a phao khai h’awpa ama
khoh. Mara reih chôchâh liata hiahhrina achhypa he luh-lai â chhih lei kaw nota
hnapasu deikuala â lâ lai khoh ngâsâ.
Mara reih he
Siaha Bazar nata office liazy ta a noh-li ngâ hrasala, a sôhzie nata â ngiazie
deikua hela ahyhmah ta pahli thei leipa’w ei ta, pahlei thei hra’aw v’ei. Eima
Culture nata Tradition ( eima pho hrozie nata taozie ) he cha eimâ kaw sosâh
lymâna nata hmahsiena vâta a kaw thla nano lymâ awpa a châ. A yzie cha eima
hrozie nata taozie tyhpa thokha cha hmahsiena vâta eima siesai awpa hluhpi a y.
Anano lei awpa nata anano awpa pathaih leipa cha reih he a châ.
Mara reih he
Mara chi nata pho ngiana lôbô Khazohpa ta a bôpa, chi kha pho kha eima châna
palâsatuhpa nata miah chahry pabaohtuhpa a châ. Mara reih he â boh chhôh ta la
he chi nata pho he aboh hr’aw ta, Mara reih alei tita deikua cha Mara pho he
eima paipatla hra aw. He thâtih he Âthaona 11:5 – 9 liata eima hmô. Israel
sawnah Babylon sei liata kô 70 chhôh amâ tâh no kha ama hrozie nata phozie
(Culture & tradition) hluhpi ama siesai thlyu aw, reithaina hla chhao sa
thei khao v’ei (Hlazy 137 : 4) Babylon râh rônahpa nata kawh ngâsâpa liata sei
ta amâ tâh chhôh kôzy liana khata ama Zu châna khâchâ amâ pahno theina kha ama
reih Hebrai ama pahlei leipa kha a châ. Kô 70 khô lâ liata ama râh amâ ngia
heih no kha Babylon râh liata pihpa sai rô châsala â ngia kaw; châhrasala ama
reih ama my leipa vâta phopi ta amâ duah heih nawpa liata rairuna hnei v’ei.
Mara saw Aizawl, Lunglei, Siaha nata Tipa liata pihpazy ta Mara reih ama thei
khao leipa nata la alyu âh vei. Reih sôhzie nata peimawhna dâh Alphonse Daudet
ta a reina liata cha, “ If a man is imprisoned, so long as he hold fast his
language, it is as if he had a key for his imprisonment” “Chyhsa he seichâna
liata a tâh ha hrasala a reih a pahlei leipa khiatala lô o a tâhpa a pua heih
nawpa châhbi avao thlâhpa hawhpa na a châ,” tah ta, â do thlyu aw.
Tlâh râh pahrapa
phozy pi he eima hmisâ alyu kaw sai ta, eimâ pielyu nata niepa taihta â lyupa
vâta pahno pachhaih thei awpa aru kaw tyh. Mara Mizo, Lai zy chhochhi cha eima
reih tawh ngâlâh ta pachhaih theipa eima châ. Khasi râh liata châ eimâ chu
nota, Khasi chyhsa ta cha Lusai miah tah tyh ei ta, a reihpasia aru kaw tyh.
Eima hmisâ tawhta la eima nanona hmô thei v’ei Mara pho he pho hawhta eimâ duah
(Survive) lymâ thei nawpa ta cha MARA REIH he eima pahlei lei awpa a byuh aw. A
yzie cha Mara reih he Maraland liata cha reih cheipa (Common Language) a châ
awpa a châ. Reih cheipa lia dei châ vei, ropa (Writing) lia chhaota hmah eima
la awpa a peimawh ngâsâ bâ. Daily News paper Mara reih ta sakha ngâlâh a puapazy
heta Mara reih Mara râh liata a hârazie cha a pyu leita ta a phuah paro ngâsâpa
ta ei pahno tyh. Maraland liata cha Mara reih he Majority reih châ ta,
anodeikuala Minority reih Maw reih thâtihbu eima pasô viapa heta Mara reih
duahmo nata eima zie cha â lâ pasia kawpa ta ei pahno. Mara râh liata cha Mara
reih thâtihbu he eima rei awpa dopa cha a châ. Nelson Mandela ta South Africa
liata Mongyuh ryureina policy apartheid adyuh nota a reipa miakha cha, “Achhyna
O liata English reih ta Bei thlachhâna reih paraoh pi ta, “Amen” eima vaw tahpa
la South Africa râh zydua he Mongyuh râh lata a lie ha heih tyh,” tah ta, he
heta reih a peimawh zie cha apalâsa pasia kaw. Mara râh khih moh, tlâh moh,
chavah moh nata Tipo moh zydua Official ta Mizo reih ta phie ama thla khaipa
nata keimo chhaota eimâ pyhkhei pazi thlâhpa zy he pahnothai a ru kaw tyh.
Keimo ta apyh thei hr’ei sih la Mara History ta la â pyh thei nata pangiasa va
na. He chôchâh liata eima nôpaw nata eima râhluhpazy ta reihkah ama pathlie
ngâh khao leipa hela pho hawhta eimâ kaw dua nawpa lâpi la a zohmyh kawpa ta ei
pahno. Mara râh liata pho hropa a ypazy he moh sih la, pachia ama chhihna nata
mopâtlâh amâ cha kawna a y. Mara râh liata kô 20 – 30 hlei a ypazy chhao he
Mara reih a thaipa cha reileipa ta, a thei dâhdei chhao thei v’ei. Ama
khichhaina râh liata ama reih pasâhsâ ei ta, ama cheih lymâ. Noâh ei tah bâh
thei leipa cha eima râh liata pho hropa vaw ypazy reih cheih pi ta Mara reih
taih eima thai khao leipa zy hela noâh tahpa ta pakah â leitheipa châ vei. Hezy
heta eima châna nata eima phozie a palâsapa hleikhô ta khatlu ta ma eima ti
nata râh nata eima reih kyh eima pachâ tahpa a palâsa pasia ngâsâ. Eima chi
nata pho châna liata eimâ hra theileina dâh nata eima reih eima pasâhsa leina
dâh mopa heta he chi nata pho he chhâ ( generation ) khazie tlai ma a kaw daih
thei vâ he! tahpa nata Mara reih he kô 100 vaw y heih awpa lia heta Mara râh
liata eima hmâh khao vâ ma? tahpa he khi chahnaopa ta alaichadai khi a tloh
bâpa ta ei pahno.
A chhâchaina
liata ei rei khohpa deikua cha eima hnabei ady awpa châ leipa ta, eima
surrender awpa chhao cha vei tahpa he a châ. Mara reih hmahpasiesa ta
pahneirôhsa awpa khona hneipa ta thyutliapa hluhpi ama dâhphizie ei hmô nahta
cha a rônah tah na ta, palôh chhao a pahnie kaw. Anodeikuala hmo rônah peimawh
kawpa, eima pho abohna, nôhâhyna nata zachhihna awpa eima tei ngâno heta palôh
pathaih leipa, pachuna buahpa nata liahpahlô palôhrupa phaopa ta eima chyhsa
heihzy palôh pahnaosa thei awpa hmozy deikuala eima khôkhâh thai lymâ awpa nata
eima zydua atlôh thei awpa poh o eima zawh lymâ thai awpa deikuala a peimawh
ngâsâ. “ Eima zydua ta tei s’u thei pha patheina taih,” tahpa hawhta eima zydua
ta eima hria khoh thei nawpa ziza phapa he eima tao thai lymâ awpa a peimawh
aw.
Mara pho he eima maluh chyh kaw chy pi ta,
achhaihzaoh ta a pathluapa ta â tleisai ngâ awpa y ma pi. Puhpa Hiphei ta,
pha khia phakhoh, chhie khia chhiekhoh, thokha vârâh kiah bâ, thokha hriesana
su tla bâ, tahpa ta a pachhaih khi y ma pi, a tahpa hawhta reih hropa a cheisai
ngâ awpa khi chhao y ma pi. Sôhpalie khona palôhrupa ta miah angieh viapa vâta
News paper nata Skylink vision lâ taihta reih hropa a hluh tupa deikua hela
eimâ pasyu via awpa abyuh aw. “Pasô ei si â ngianazie, thyutlia eima daihti
chyu ta,” tahpa hla hawhta eima daihti nata chhâ chyu liata Mara reih sôhzie he
hla nata bie nata reih ta phuahpa ta Mara reih angia ngâsâpa he pawpi hawhta
papawsa lymâ awpa ta ei cha hrua chanei heih ei.
No comments