![]() |
- By Rev. Peter Beita, Chakhei, Maraland. Camp: New Delhi. |
Christmas he word sâno – “Christ” nata “Mass” zy tawhta avaw puapa nata he word sanozy ta taopa châta; Zisu Krista pina alyna a châ tarawpa ta âthaona cha Krista eih Mass tahna a châ. Mongyu reih parohpa (Old English) liata cha Cristes-Masse tahpa chhaota vaw hmapa a châ hra. Mongyuh reih liata hma hawpa Christmas tahpa he Krista tahpa he Greek reih tawhta la pachhuahpa chata, ‘Mass’ he Latin reih tawhta lapa a châ. Mara reih liata cha ‘Krisma’ tlyma, 'Krismas' tahpazy chhaota eima hmah. Krista nata Mass tahpazy cha ary liata eima chhopasia tua aw:
1. KRISTA: Christ tahpa châ Krista - Greek reih Kristos/Christos châta, Hebrai reih ta ‘Messiah’ tahpa ama paliepachhuah hrapa a châ. Krista tahpa he ‘Sathaw thupa’ tahna a châ. Zisu tahpa he châ chyhsa moh châta, Krista tahpa deikua cha ‘title’ chata, chyhsa chakhyhpa cha leipa ta Khazoh ‘sathaw thupa’ tahna a châ. Hnohla tawh deikua Abeipa Zisu moh lâta a vaw liepa haw, Zisu Krista tahpa ta a moh he hma hawpa a châ.
2. MASS: ‘Mass’ tahpa he Latin reih ‘missa’ tawhta lapa châta; Krizyna East nata West a vaw pachhaih nona khata West (Rome) la he East (Constantinople) lata Greek ama hma kaw nota, West la he Latin vaw hmah pathao via haw. Châtanachâta, Roman Catholic awnanopa ta ‘Abeipa Tlakhai dohna’ he ‘Mass’ tahpa ta ama vaw hmah. Abeipa Tlakhaih niepa ta ta a pahlypazy châ: âbie ta reipazy, thlahchhana zy, niena nata donazy a pahly khai.
Latin reih ta “Massi” tahpa he Mongyu reihta “dismissal” - pai/paipathla/bah tahna a châ. Latin reih ‘missa’ (dismissal) tahpa he Latin reihta Abeipa Tlakhai ama rai nota achhana liata, “Ite, missa est” (Go, the dismissal is made), “Bah/Pai ba teh u, pachhana tao hawpa a châ,” tahna châta kha liata, “Bah t'u, Pai t'u,” tahpa ta ama rei tyhpa châ daihti vaw sie laihta kha ‘Abeipa Tlakhai raina/dohna’ zydua kha ‘Mass’ tahpa ta tlao vaw hma hawpa a châ. Châtanachâta, Abeipa Tlakhai hmâh chhoh liata hmo zydua rei n’awpa ta ‘Mass’ he vaw hma hawpa a châ.
Roman Catholic awnanopa ta cha ‘Abeipa Tlakhai’ liata viachha nata kresawti/thisaih he Krista sâpa nata thisai tlaita ama a pyh eita, he doctrine he ‘transubstantiation’ tahpa a châ. Krizyhpa hro penawh deikua ta he doctrine he apyh cheingei leipa eita, apydah nanopa eima hnei hôlô. Châvâta, Catholic a châ hlei leipazy pita, “Ei va pakhy tua aw,” eima tah tyhpa he amo châ ama pakhyna hluh via he ‘Sacrament’ ahlaopa a châ vâta, “Mass ei hlao aw,” tlao amâ tah tyhpa chhao a châ. Rei eima chhuah chaipa châ he ‘Mass’ he he tawhta a vaw puapa na a châ tahpa he a châ.
3. CHRISTMAS: Châvâta, Christmas tahpa he Krista eih Mass tahpa a châ tarawpa ta ‘Mass’ liata hawrawh ‘s’ sâkha he thypa ta Christmas tahpa deita vaw hmapa châhrasala Krista eih Mass tahna châta; athaona châ Catholic awnanopa ta Latin reih a hma nota ‘Abei Tlahkhai’ ama raina moh tahpa amâ hmapa ‘Mass’ tawhta a vaw puapa a châ. Krista pohpa tlai eima hnohta â vaw y haw tahna nata eima hnohta a ypa nata a pihna, a thei thlahna nata alyna chata hmapa kha Krisma/Christmas châ a châ. Krista eih Mass tahna a châ.
A moh vaw puana athaona (origin) châ Catholic doctrine liata ‘Mass’ tawhta a châ tah theipa châta; eima ly chhâ chaipa châ âpina kha châta, Krista pina alyna châ moh hropa bie leipa ta awnano hmiatuapa zyhna phohryhpa liata pa-ipachai kawpa ta ‘mass’ amâ hma tyhpa moh paphaopa ta ‘Christmas’ tahpa hma pazao lymapa a châ. Athu kawpa ta eima pacha khiahta cha ‘Sacrament- Abeipa Tlakhai’ kha a zady syulyu tahna a châ. Châvâta, Christmas he Krista pihna noh lyy kawpa ta eima hma daihti a vaw châ.
4. Christmas December 25 ta hmana chhâpa:
Krista pina he A.D. 2-na rachhoh tawhta aly khohna nata hma khohna thâta vaw y ta, hma n’awpa daihti zy chhao ama vaw buakhei kaw hra. Akheihawhpa rai châsala, alypa châsala tahpa ta thokha ta vaw hma pathao ei ta, awnanopa pohpalohpa ta hmana deikua âhnola via 336 AD tawhta a châ. He hlâta hmapa a châpa ta pahno leipa a châ. Historian Sextus Julius Africanus (kô 160 – 240 AD) ta Khazohpa ta alei nata âvâ ataona (creation) tawhta 221 A.D. rachhoh taihta hmo atlopa he alaichadaina (research) tao ta, record tao ta, châ nona châta Mari ta saw a vaw phao tua noh he A.M 5501 (Anno Mundi) ta pasu ta, châ châ March 25, B.C. kô 1-na he a châ. March 25 ta saw a phao vâta a pina chhao châ December 25 ta a vaw pasu heih hra. He vana heta awnanopa chhao ta he research he a serious kawpa ta pachâ ei ta, thokha châ he ano research thatih ama vaw pahno tawhta ama vaw hmah pathao haw hrapa ta pahnopa a châ.
Official kawpa ta hma tuana deikua châ Roman Empire krizyhna ta a phuahtuhpa Emperor Constantinople the Great daihti December 25, 336 AD liata Rome liata awnanopa ta ahma pathao haw. He daihti liana heta Krizyna supipazy cha Rome, Alexandria, Constantinople, Antioch nata Jerusalem zy chata, he liata Bishop nahzy he level sakha hawhta ahmopa sai ama cha. Rome (Western Christianity) deikua a thatlo via lyma ta, a rah kawh via lyama ta, keimo Mara sawzy chhao pi he Western Christinaity thatlo lyma pa nata reform lymapa theilapa chhao eima châ hra. West lata awnanopa châ Pope zy vaw hnei laih ta, he awnanopa ta Christmas hma n’awpa a tahpa châ Krizyhpa hluh via vaw hmana dah a châ lyma.
Nôchhi Krizyhpa tah tyhpa, acho liata Rome tawhta awnanopa padua leipa tla tah sila, cha nahzy, pakhopana ta Orthodox Church nata Eastern Christians (Russia, West Asia, etc) liata châ ama hihsa dah bahta anano ta, he Krizyhpazy deikua ta châ January 6 he Christmas ta tlao amâ ly tyh.
Kôzabi 3-na rachhoh liata Roman Empire ta Krizyna lata alie hlata châ he December 25 chhao he ku (festival) alaluah kawpa ‘Saturnalia’ - gift exchange zy hmapa ta ama hma daihti chata, Sol Invictus (Unconquered Sun) apiheihna (rebirth) alyna chhao châta; châhleikhota Indo-European khazohpa Mithra pinoh alyna châta ama hmah hra. Mithra he khaihna nata ngachhihna khazohpa ta ama pachâpa a châ.
He hawhta ngiapaleipazy ku(pagan festival) daihti ta vaw hma tyh hra ei sala, Historian peimawh kawpa Julius Africanus ta he noh he Krista pinoh nata asupa tlaita a research tawhta a hmo papua vâta Krizyhpazy ta châ he ngiapaleituhpazy ku ta khizaw kawpa ta ama vaw hma tyhpa châ Krista Pinoh alyna châta tlao ama vaw hmâh haw. Hnohla Roman Empire krizyhna lata zakha zakha a vaw lie tawh chhochhi châ amo ngiapaleituhpazy ku a chana he a lei laih haw bapa a châ.
5. Krizyhpazy ta Christmas hma he ado ma?
Krista pinoh dopa ta he noh cheingei he a châ tahpa pahnopasiapa y hlei leipa pita, chyhsa a pi tawhta châ pinoh a hnei tahna châta, research ataopa, Krista pi daihti tawhta kô 200 chhoh liata apahrapa scholar rohna kawpa ta he Dec.25 hena a châ tahpa ta achhu papuapa Krizyhpa hluh via syulyu ta ama lyna daihti châ ado vei tah ta, ei-a nga awpa he su chai leipa ta, keimo chhao he daihti he eima ly thlah hrapa he ado leina y hlei vei. Krizyhpa hluh via ta amâ hmâna daihti he panano byuh leipa ta, he daihti he lyy kawpa ta eima hmah thlah hra awpa he kho achhih chai. Reformers nahzy chhao khâta hmo hropa hluhpi Catholic awnanopa liata taopathi (reform) abyuhpa taopathi awpa ta tohpi phia ei ta, Christmas chôchah deikua ‘mass’ tahpa he a Catholic reihkah kaw nota, hmo phapa achâpa châ thy hlei leipa ei ta, hma pazao lymapa tlao a châ.
Lyy kawpa ta Krismas nama hma chyu awpa ta ei khokheina asâh chaipa eima châ hla ei.
No comments